ریشه دواندن خشونت در جامعه چرا؟

محسن خشخاشی حالا در آرامگاه ابدی‌اش آرمیده، با زخم‌های ابدی بر گردن و سینه‌اش که برای همیشه در تاریخ ثبت خواهد شد. او معلمی بود که به دست شاگرد پانزده ساله‌اش مقابل چشم دانش‌آموزان کلاس از پا درآمد، مردی چهل و سه ساله که سرنوشت دردناکش تلنگری زد به ما که بدانیم خشونت تا پای تخته سیاه کلاس‌های درس هم پیش آمده است.

 

داغ مرگ محسن خشخاشی هنوز تازه بود که این بار از زاهدان خبر رسید که معلمی با شیلنگ گاز به جان دانش آموز 9 ساله اش افتاده و او را به حدی کتک زده که رگ دستش پاره شده و دست به عفونتی شدید افتاده است، خبری دیگر که آه از نهادمان بلند کرد که بپرسیم چرا خشونت این قدر عجیب در جامعه ریشه دوانده است.

نیازی نیست حتما مرگی اتفاق بیفتد یا معلولیتی حادث شود تا بدانیم خشونت چه سایه به سایه با ما حرکت می کند، چون حتی در عادی ترین روابط مان مثل وقتی در صف اتوبوس ایستاده ایم، در مترو برای یافتن جایی برای پاهای بلاتکلیفمان تلاش می کنیم، به خرید می رویم یا مشغول هر کار دیگر در قالب یک شهروند ظاهر می شویم، خشونت با ماست. خیلی از ما خود ِ خشونت هستیم، خیلی دیگرمان نیز قربانی خشونت و اینها یعنی باید تدبیری برای کنترل خشم اندیشید.

آمارهای سازمان پزشکی قانونی یک مدرک مستدل برای اثبات ریشه دوانی خشونت در جامعه است، آماری از زبان مدیر پزشکی قانونی استان تهران که نشان می دهد در شش ماه نخست امسال بیش از 60 هزار نفر به دلیل نزاع به پزشکی قانونی آمده اند و با این تعداد مراجعه، آمارهای سال 92 را به میزان 2.5 درصد رشد داده اند.

این وضع پایتخت، شامل حال بقیه کشور هم می شود، طوری که آمارهای کشوری پزشکی قانونی از مراجعه بیش از 285 هزار فرد دست به یقه شده در پنج ماه نخست امسال به مراکز پزشکی قانونی کشور حکایت دارد.

سازمان پزشکی قانونی بتازگی اعلام کرده که در 10 سال گذشته به طور متوسط هر سال 598 هزار و 374 پرونده نزاع به پزشکی قانونی ارجاع شده که رقم فاجعه باری است. این ارقام گویای این حقیقت است که چند برابر این آمار، خشونت گران و خشونت دیدگانی هستند که به مراکز پزشکی قانونی مراجعه نمی کنند، ولی در ترویج خشونت نقش دارند.

پس اگر دو فرد خشن، یکی در قالب دانش آموز و یکی در جایگاه معلم خبرساز می شود، به این معنی است که خشونت به مدرسه هم رسیده و این بیماری مسری که نامش خشونت است، همه نقش های اجتماعی را مبتلا کرده است.

دقت کرده اید خیلی از ما دو سه دقیقه بعد از آغاز یک بحث، مثل بشکه باروت می شویم و حالت انفجاری پیدا می کنیم؟ دقت کرده اید بر سر موضوعات کوچک که می شود با خنده یا دست کم با سکوت تمامش کرد چه سختگیرانه حالت تدافعی می گیریم و به برخوردهای خشن متوسل می شویم ؟ پاسخ اگر بله است دلیلش این است که برای اکثر قریب به اتفاق ما خشونت نخستین راه برای مقابله با ناکامی ها و فرار از موقعیت های ناخوشایند است.

این خشونت هم حتما به شکل نزاع و کتک کاری و چاقو کشیدن و زخمی کردن همدیگرنیست، بلکه می تواند نیش زبانی باشد که از دهان ما بیرون می زند و فضایی خشونت بار را می سازد.

اینها همه مصادیقی از خشونت است که حسن موسوی چلک، رئیس انجمن مددکاران اجتماعی در گفت وگو با ما به آن اشاره می کند و می گوید: خشونت های غیرکلامی و عاطفی حتی از خشونت های جسمی که در آمارها ثبت می شود، بیشتر است.

او این خشونت ها را به شرایط اقتصادی و اجتماعی کشور ربط می دهد که ناخواسته بر رفتار افراد اثر می گذارد و آنها را به جایی می رساند که برایشان فرقی ندارد دانش آموزند، معلمند یا در چه محیطی مشغول بروز رفتارهای خشن هستند.

موسوی چلک معتقد است، شاخص های جامعه ما در حوزه اختلالات روانی نامناسب است، یعنی درصد شیوع این اختلالات میان ما بالاست، همچنین آمار افسردگی ها رقم بالایی است و فشارهای متعددی به افراد در سنین مختلف وارد می شود و اینها در کنار این مشکل که بیشتر ما مهارت های مقابله با مشکلات را بلد نیستیم، سبب شده تا رفتارهای خشونت آمیزی از خود نشان دهیم.

در واقع او در یک جمله جامعه را خلاصه می کند، جامعه ای که با شاخص های سلامت فاصله دارد و در آن به هم احساس تعلق نمی کنند، مسئولیت پذیری شان مقابل یکدیگر ضعیف است، با حقوق خود آشنا نیستند و به حقوق هم احترام نمی گذارند و برنامه ای برای شاد بودن ندارند.

جامعه، احترام کم دارد

پس از دید رئیس انجمن مددکاران اجتماعی کشور، در موضوع خشونت، مردم در مظان اتهام هستند؛ مردمی که البته محیط زندگی شان در تبدیل آنها به آدم هایی خشن نقش دارد.

علی انتظاری، جامعه شناس البته برخلاف موسوی چلک، کمی از اتهام مردم می کاهد و در گفت وگو با جام جم ناهنجاری های اجتماعی را مسبب اصلی بروز خشونت می داند، چرا که معتقد است رفتارهای خشن ناشی از مشکلات اجتماعی است.

این جامعه شناس به بی حرمتی هایی که به مردم می شود اشاره می کند و می گوید، مثلا وقتی خیابان ها خراب است، پیاده روها مسدود است، ترافیک شهر مدیریت نمی شود یا وقتی مردم به عنوان ارباب رجوع به ادارات و سازمان ها می روند و به آنها بی اعتنایی می شود، همه نشانه هایی از رواج بی حرمتی و از دست رفتن عزت نفس اجتماعی است. اینها همه از نظر او عاملی برای سرخوردگی و بروز خشونت است.

البته این جامعه شناس فقط این عامل را در خشن شدن رفتارهای اجتماعی موثر نمی داند که از نگاه او، وقتی میان توقعات مردم و امکانات اجتماعی فاصله معنادار وجود داشته باشد یا وقتی رسانه ها خشونت را ترویج می کنند یا این که هنوز رفتارهای اقتدارگرا به جای راه های دموکراتیک استفاده می شود، نمی توان از مردم توقع رفتارهای منطقی و دور از خشونت را داشت.

به باور انتظاری، نقص جامعه ما این است که مفاهمه اجتماعی را هنوز نیاموخته و زبان مردم ما در مراودات اجتماعی همچنان الکن است؛ نتیجه این الکن بودن این می شود که نمی توانیم با آدم های اطرافمان حرف بزنیم، بدون این که از خشونت استفاده کنیم. از دست رفتن تحمل و نقدناپذیر بودن هم از نگاه این جامعه شناس، محصول ضعف هنر نقادی در جامعه ماست که البته به باور او مسئول آموزش نقدپذیر بودن به آدم ها نظام آموزشی کشور است که تماما پایش را از این حوزه بیرون کشیده است.

موسوی چلک، رئیس انجمن مددکاران اجتماعی نیز بر همین باور است و می گوید مشکل نظام آموزشی ما این است که از مددکاران اجتماعی و متخصصان رفتاری برای شناسایی و درمان افراد مشکل دار و نیز آموزش رفتارهای مطلوب اجتماعی استفاده نمی کند.

ولی وقتی خشونت به اندازه ای که در جامعه ما گسترده شده، همه گیر می شود، فقط نمی شود سیستم آموزشی را در آن مقصر دانست، بلکه انتقاد را ابتدا باید از خانواده ها شروع کرد که نقش اول را در تربیت انسان هایی با رفتارهای استاندارد دارند.

با این حال خانواده نیز فقط کم کار این ماجرا نیست، بلکه مجموعه کشور و دولت نیز برای کنترل خشونت و از بین بردن عواملی که باعث گرگرفتن خشونت در جامعه می شود، نقش دارند. دولتمردان موظفند رفاه اجتماعی را تقویت کنند که دیگر کسی به واسطه مشکلات اقتصادی و اجتماعی، احساسات منفی خود را بر سر دیگران تخلیه نکند، همچنین آنها باید ایجاد جامعه سالم را در دستور کار قرار دهند تا مثل امروز موسوی چلک نگوید که در هیچ کدام از برنامه های توسعه که تا به حال نوشته شده تشکیل جامعه سالم مدنظر نبوده است.

علاوه بر این، ایجاد بستر برای درمان خشم مثل کلینیک های کنترل خشم که مدت هاست تشکیل آن به مردم وعده داده شده، ولی فعلا از آنها خبری نیست نیز باید در دستور کار قرار بگیرد، تا لااقل مردمی که به علت وجود ناهنجاری های اجتماعی و اقتصادی گرفتار خشم می شوند، در این کلینیک ها بیاموزند که چطور از بشکه باروتی در حال انفجار به فردی منطقی که خودکنترلی دارد، تبدیل شوند.

راه های کنترل خشم

خشونت از عکس العمل های نامطلوب و پرهزینه ای محسوب می شود که ممکن است عواقب جبران ناپذیری داشته باشد. در واقع خشم یکی از هیجان های پیچیده انسان و واکنشی متداول نسبت به ناکامی و بدرفتاری است. با این وجود روان شناسان برای کنترل خشم و جلوگیری از ابراز خشونت توصیه هایی دارند:

خودآرام سازی: وقتی عصبانی هستیم، استفاده از مهارت های خودآرام سازی بسیار مفید و اثربخش است. حقیقت دارد که می گویند وقتی عصبانی هستیم، پیش از این که پاسخ بدهیم باید تا عدد ده بشماریم. این کار به ما فرصت می دهد بهترین راه حل را انتخاب کنیم.

ارزیابی اولیه منطقی: یک نقطه شروع خوب برای آموختن شیوه مقابله با خشم، تجزیه و تحلیل ارزیابی های اولیه خود است. وقتی ارزیابی اولیه ای از رویدادی ناکام کننده و مشکل ساز به عمل می آوریم، باید معین کنیم آیا مساله ارزش ناراحت شدن دارد یا نه؟ اگر دریافتیم از خشمی بی اساس رنج می بریم، احتمالا این گونه خواسته های نامعقول را از خودمان داریم.

پذیرش حقوق و مسئولیت های خود: بیشتر افراد تفاوت خودخواهی و احقاق حقوق خود را نمی دانند. رفتار پرخاشگرانه عملی خودخواهانه است، چون هدف آن برآوردن نیاز خود بی توجه به خواسته دیگران است؛ ولی جرات ورزی نشان می دهد ما انعطاف پذیر و اهل گفت وگو هستیم، همچنین نشان می دهد نسبت به مراقبت از خود، متعهدیم. ابراز عقاید، بیان احساسات و دفاع از ارزش های خود هرگز به منزله خودخواهی نیست.

مذاکره و گفت وگو: برای جلوگیری از خشم بیجا باید اساس روابط بین فردی خود را بر مذاکره و گفت وگو بنا کنیم. در برخی موارد می توانیم با تهدید و غلبه یافتن بر دیگران نظر خود را تحمیل کنیم، ولی اگر همیشه برعمل به شیوه مورد نظر خود اصرار کنیم در نهایت بهای این رفتار خود را خواهیم پرداخت. ممکن است گاهی موفق شویم، ولی تنها و منزوی خواهیم شد. اما اگر همیشه منفعل و تابع خواسته دیگران باشیم از هر نوع تلاشی برای مذاکره و گفت وگو اجتناب خواهیم کرد. پس بهترین راه حل آن است که مذاکره کننده خوبی باشیم.

پی بردن به ارزش گذشت: درس ارزشمندی که بسیاری در جریان رشد و تکامل می آموزند، پی بردن به قدرت گذشت است. وقتی انسان کسی را که به او بی حرمتی کرده است، می بخشد او را از کاری که مرتکب شده است، تبرئه نمی کند. در حقیقت گذشت به معنای از یاد بردن خطای افراد نیست. بلکه هنگامی که کسی خطای کس دیگری را نادیده می گیرد و می بخشد در واقع خود را از خشمگین شدن می رهاند و به امور روزمره خود می پردازد.

مریم خباز - گروه جامعه