کلزا

تاریخچه:
 کلزا در زبانهای اروپایی با نامهای Rapeseed و Colza و Raps شهرت دارد. کلزای روغنی مهمترین گونه زراعی جنس براسیکا میباشد و به احتمال قوی فرم وحشی ان به اروپا و آفریقای شمالی محدود میشود. محتملترین موطن آن ناحیهای که در آن شلغم روغنی(Brassica Campetris )و کلک روغنی ( Brassica Oleraces )در مجاورت هم روییده اند زیرا کلزا (Brassica Napus ) از تلاقی این دو گونه و دو برابر شدن کروموزومهای هیبرید حاصل بوجود آمده است.در آثار بجای مانده از دوران نو سنگی در مصر و در نوشته های هندوها که از سالهای 1500- 2000 سال قبل از میلاد بدست آمده و بویژه در کتیبه های یونانی رومی و چینی باقیمانده از سالهای 200-500 قبل از میلاد به گیاهان روغنی از جنس براسیکا و ارزش دارویی آنها اشاره شده است.اعتقاد بر این است که زراعت کلزا و خردل در اروپا از اوایل قرون وسطی آغاز آغاز گردیده است. از اوایل قرن شانزدهم زراعت تجاری کلزا در هلند ثبت شده است. در آن زمان از روغن این گیاه بعنوان سوخت چراغ روان کننده ماشینهای بخار استفاده میگردیده است. کشت تجاری کلزا از سال 1942 در قسمت شمالی قاره امریکا یعنی کشور کانادا شروع گردیده و امکان استفاده از روغن خوراکی در سال 1948 مورد توجه قرار گرفت و منجر به استخراج روغن خوراکی در سالهای 1956 و 1957 گردیده. در سال 1968 اولین رقم کازا با میزان اسید اروسیک پایین در کانادا تولید شده و هم اکنون کانادا به یک تولید کننده عمده کلزا تبدیل گردیده است. زراعت کلزا در استرالیا از سال 1969 آغازش و رقمهای مورد کشت متعلق به هر دو گونه کلزا و شلغم روغنی میباشد که از ژاپن و کانادا به این کشور وارد گردیده اند. در سالهای 1972 تا 1977 میزان اسیداروسیک روغن رقمهای کلزا و شلغم روغنی به کمتر از 2% کاهش یافت. در سال 1974 رقم Tower بعنوان اولین رقم دو صفر کلزا که هم میزان اسیداروسیک و هم یزان گلوکوزینولات آن پایین بو معرفی شد. در سال 1981 تولید رقمهای کلزا با میزان گلوموزینولات بالا تقریبا متوقف گردید.در دو دهه گذشته در ایران ازمایشهای به نژادی و به زراعی متعدد و متنوعی در بخش تحقیقات دانه های روغنی موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر بر روی گیاه کلزا صورت گرفته و منجر به معرفی چهار رقم کلزای اصلاح شده با نامهای زرگل- طلایه- استقلال و ساری گل شده است. سطح زیر کشت کلزا در سال پلیه 1372 تا 1374 حدود 5/94 هکتار در سال زراعی 1379-1380 برابر 25939 هکتار و در سال زراعی 1380-1381 بالغ بر 70000 هکتار بوده و میزان تولید آن در سال |ایه برابر 2/51 تن و در سال زراعی 1379-1380 معادل 27950 تن ودر سال زراعی 1380-1381 بیش از 65000 تنبوده است. با انجام تحقیقات و بررسی نتایج حاصله مشخص شده که توسط کشت کلزا در کشور امکان پذیر است و میتوان به موازات توسعه کشت زیتون در کاهش میزان وابستگی به خارج در زمینه روغن گیاهی موثر باشد.  ا گیاهشناسی کلزا۱ریشه:کلزا دارای یک ریشه اصلی عمودی و غالباٌ بلند به شکل دوک شکل میباشد که قطر قسمت فوقانی آن به ۱ تا ۳ سانتیمتر میباشد و تا عمق ۸۰ سانتیمتر خاک نفوذ میکند. همچنین دارای ریشه های جانبی متعددی است که معمولاٌ افقی هستند و کمتر در عمق خاک نفوذ میکنند. عمق نفوذ و گستردگی سیستم ریشه نقش بسزایی در تحمل خشکی و استفاده بهینه از رطوبت ذخیره شده در خاک دارد. همچنین گیاه را در ارتفاع زیاد با کشت متراکم در مقابل بادهای شدید حفظ میکند. در خاکهای سنگین رسی عمق نفوذ ریشه کاملاٌ محدود میشود.ساقه:کلزا تولید یک ساقه اصلی میکند که از آن شاخه های زیادی منشعب میشود. پس از پایان زمستان ابتدا ساقه اصلی طویل میشود و پس از آن به گل نشستن ساقه اصلی شاخه های فرعی نیز شروع به طویل شدن میکنند. میزان شاخه دهی آن به واریته محیط تغذیه گیاه تکنیکهایزراعی و غیره بستگی دارد. برای نمونه تراکم بوته ها تاثیر قابل توجهی در میزان شاخه دهی و ارتفاعی دارد که ساقه اصلی در آن شروع به انشعاب میکند  ولی عمدتاٌ شاخه های جانبی در قسمتهای میانی و بالایی ساقه اصلی تشکیل میشوند و از ساقه اصلی ۸ تا ۱۰ شاخه فرعی منشعب میگردد. و قتی ساقه اصلی شروع به رشد میکند شاخه ها در محل اتصال برگهای فوقانی با ساقه جوانه زده و هرشاخه به یک گل آذین ختم میشود.ساقه مقطعی تقریباٌ مدور دارد. عمودی و رنگ آن سبز روشن است که به مرور زمان زرد میگردد. ارتفاع ساقه در واریته های مختلف از ۵۰ تا ۲۰۰ سانتیمتر تغییر میکند ولی معمولاٌ ارتفاع آن ۸۰ تا ۱۵۰ سانتیمتر است. کلزا غالباٌ از قوه تجدید رویش خوبی برخوردار است و در صورت فراهم بودن مواد غذایی کافی چنانچه تراکم بوته کم باشد میتوان با ایجاد شاخه های فرعی متعدد اثرات تعداد کم بوته را جبران کند.برگ:برگهای کلزا به سه فرم چسبیده - ساقه آغوش- چسبیده معمولی و دارای دمبرگ میباشند. برگهای رزت اغلب بیضوی و چند قسمتی با یک لوب بزرگ در راس برگ بوده و دارای دمبرگ نیز میباشند. رنگ برگها سبز مایل به آبی است و در متن آن رگبرگها مشاهده میشوند. برگهای رزت و برگهای پائینی ساقه کمی کرک دارند ولی برگهای فوقانی و میانی فاقد کرک - دمبرگ و لوب هستند و لبه آنها ممکن است دندانه دار و یا صاف باشد. این برگها به شکل قلب بوده و در محل اتصال یک سوم ساقه را میپوشانند. برگهای کلزا بصورت متناوب روی ساقه قرار میگیرند. تعداد برگهای ساقه اصلی بسته به نوع واریته از ۵ تا ۱۲ عدد در بوته های تیپ بهاره و تا ۴۰ عدد در بوتهای تیپ پائیزه تغییر میکند. میزان تولید برگ به طول دوره گلدهی مربوط میباشد. ریزش برگ به دلیل برخی عوامل از جمله آفات در نواحی گرمسیری شایع است. چنانچه ریزش برگها در ابتدای گلدهی رخ دهد تاثیر منفی بر عملکرد نهایی میگذارد اما پس از گلدهی اثر قابل ملاحظه ای بر آن نداردکاشت کلزا سبز یکنواخت ورشد یکدست از بوته های کلزادر سطح مزرعه تاثیر زیادی در افزایش تولید و دستیابی به عملکرد بالا دارد. برای رسیدن به این  تعداد بوته کافی و یک اندازه در هر مترمربع عوامل زیادی دخالت دارند. این عوامل عبارتند از: تناوب زراعی: محصول قبلی از نظر انتقال بیماری ، بجا گذاشتن بقایای گیاهی بر سبز شدن ورویش بوته های کلزا تاثیر می گذارد.  کیفیت بذر:بذر های سبز رنگ،بذورنگهداری شده در انبار گرم و مرطوب و بذور خشک شده با حرارت زیاد، قدرت جوانه زنی و سبز شدن زیادی ندارند. انتخاب بذر با کیفیت خوب یکی از عوامل بسیار مهم در داشتن تعداد بوته کافی در سطح مزرعه می باشد. تهیه بستر بذر: با توجه به کوچک بودن اندازه دانه های کلزا ،بستر بذر باید در حد مطلوب کلوخه های ریز و نرم داشته باشدتا ضمن تماس خوب بذر با خاک از تشکیل سله در سطح زمین جلوگیری به عمل آید.هرگونه عدم دقت کافی در تهیه بستر بذر می تواند منجر به کاهش تعداد بوته در هرمترمربع و عدم یکنواختی در سطخ مزرعه گردد. تاریخ کاشت:وقتی گرما و رطوبت خاک به اندازه کافی تامین گردد بذر کلزا سریع جوانه می زندو در سطح زمین ظاهر می شود.در شرایط دیر کاشت با سرد شدن خاک جوانه زنی بذر و سبز شدن آن به کندی صورت می گیرد و احتمال خسارت علف های هرز،بیماری ها و آفات افزایش می یابد. مقدار بذر:با توجه به ریزی ودرشتی اندازه دانه ای کلزا ،زمان کاشت و شرایط بستر بذرو عوامل دیگر مقدار بذر لازم جهت کاشت یک هکتار زمین متغیر است ومقداربین 5تا8کیلو بذر در هکتار درکشت کلزا مورد استفاده قرار می گیرد. عمق کاشت:محل قرار دادن بذر در عمق مناسب خاک به اندازه بذر، بافت خاک، شدت سله بندی و خسارت گنجشگ  بستگی دارد . در خاک های سبک و خشک بذر را درعمق پائین تر می گذارندو عمق کاشت بذر کلزا  2تا5سانتی متر می باشد. کوددهی: اگر در زمان کاشت، بذر در نزدیک ویا در تماس با کود  در خاک خشک قرار گیرد منجر به دیر جوانه زنی یا سبز شدن بذر کلزا می شود یا باعث ازبین رفتن بذر و یا گیاهچه می گردد. بیماری های بذر زاد یا خاک زاد: تعدادی از بیماری های گیاهی موجب پوسیدگی بذر  و مرگ گیاهچه می شوند و برای جلوگیری از خسارت این نوع بیماری ها، بذور کلزا را با سموم قارچکش مناسب ضد غفونی می کنند.‏ خسارت کک: این سوسک کوچک برگخوار ازبرگهای تازه سبز شدن بوته های کلزا تغذیه می کند و خسارت شدید این آفت می تواندموجب تنک شدن مزرعه کلزاگردد و آفات دیگری نیز وجود دارد که باعث کاهش تعداد بوته های کلزا در سطح مزرعه می شوند.ترکیبات شمیایی کلزا دانه کلزا(کانولا) دارای ۴۰تا۴۸ درصد روغن در دانه و ۳۸تا۴۵ درصد پروتئین در کنجاله میباشد و میزان رطوبت آن حدود ۵ درصد است. نسبت اسیدلینولئیک به اسیدلینولنیک در روغن کلزا تقریبا ۱:۲ میباشد که برای مصرف انسان نسبت متعادلی بشمار میرود. کنجاله کلزا حاوی ۱۳ درصد فیبر میباشد. وجود مقدار نسبتا زیاد فیبر در کنجاله یک عامل محدود کننده در استفاده از آن بعنوان خوراک دام محسوب میشود زیرا توان تولید انرژی در جیره غذایی را کاهش میدهد.پوسته کلزا تقریبا ۵/۱۶تا۵/۱۸ درصد وزن خشک دانه را تشکیل میدهد و ثابت شده است که رنگ پوست دانه کلزا با ترکیب شیمیایی دانه دذ ارتباط میباشد.
آمینه اسید غیر ضروری( گرم در صد گرم پروتئین خام)

  3.18
هیستیدین

2.08
سیستئین

3.19
تیروزین

7.79
اسید اسپارتیک

4.41
سرین

20.81
اسید گلوتامیک

6.22
پرولین

4.6
گلیسین

4.53
آلانین

7.28
آرژنین

آمینه اسیدضروری( گرم در صد گرم پروتئین خام))

4.47
ایزولوسین

7.47
لوسین

6.6
لیزین

2.24
متیونین

4.67
فنیل آلانین

4.81
ترلولین

___
تریپتوفان

5.65
والین

کلزا
واحد
عنصر یا ویتامین

0.63
%
کلسیم

1.21
%
پتاسیم

0.51
%
منیزیم

1.02
%
فسفر

0.85
%
سولفور

5.7
ppm
مس

49.2
ppm
منگنز

68.2
ppm
روی

141
ppm
آهن

1.3
ppm
مولیبدن

__
ppm
کبالت

1.1
ppm
ویتامین E

9.5
ppm
اسید پانتوتنیک

160
ppm
نیاسین

6700
ppm
کولین

5.2
ppm
تیامین

5.8
ppm
ریبوفلاوین

1.1
ppm
بیوتین

2.3
ppm
اسید فولیک

7.2
ppm
پیریدوکسن

 
ارتباط رنگ پوسته دانه کلزا با ترکیب شیمیایی دانه

فیبرخام(%)
پروتئین(%)
روغن(%)
رنگ دانه

13.7
39.3
39.9
قهوه ای تیره

11.5
41
42.2
زرد مایل قهوه ای

8.9
42.1
45.5
زرد

اهمیت اقتصادی,تکامل و اصلاح کلزا  در یک تقسیم بندی کلی کلزا را به دو گروه اصلی تقسیم میکنند. گروهی که به کلزای صنعتی معروفند و گروهی که به کلزای خوراکی معروف میباشند. گیاهان جنس براسیکا بر حسب میزان اسیراروسیک ( اسید چربی که برای انسان و دام مضر است) به دو گروه عمده تقسیم میشوند. دسته اول که با علامت اختصاری (HEAR) مشخص میگردند روغن آنها بیش   از ۵ درصد اسیداروسیک بوده و مصرف خوراکی ندارند .  دسته دوم که با علامت اختصاری      (LEAR) نامگذاری میشوند روغن آنها با کمتر از ۵ درصد اسیداروسیک مصرف خوراکی دارد. علاوه بر ماده مضر فوق یک ماده مضر دیگر در کنجاله و علوفه کلزا به نام گلوکوزینولات وجود دارد. این ماده شیمیایی در برخی از گیاهان وجود داشته و باعث طعم تند و بوی زننده اندامهای آنهاست. در ارقام جدید کلزا میزان این ماده مضر بسیار کاهش یافته است. فیبرنیز از دیگر موادی است که باعث افت کیفیت کنجاله میگردد. مقدار فیبر ارقام جدید بسیار کم شده است.کلزاهای HEAR دارای مصارف صنعتی بوده و در صنعت لاستیک و پلاستیک سازی,صنایع شیمیایی,صنایع رنگ,صابون سازی و نیز بعنوان روان کننده در دستگاهای صنعتی و موتور جت ( به دلیل تحمل حرترت بالا) کاربرد دارند. به این ترتیب تداوم اصلاح کلزا در مسیر کاهش مواد مضر از قبیل میزان اسیداروسیک,گلوکوزینولات و فیبر قرار گرفت.تکامل و اصلاح کلزا از کلزای سنتی تا ارقام اصلاح شده:کلزای سنتی(HEAR):هنوز هم تولید شده و حاوی ۲۲ تا ۶۰ درصد اسیداروسیک در روغن و ۱۰۰تا۲۰۵ میکرومول گلوکوزینولات در هر گرم کنجاله میباشد.ارقام یک صفر(LEAR):معمولا واریته های کانادایی بوده و حاوی کمتر از ۵ درصد اسیداروسیک در روغن و تا ۱۰۰ تا ۲۰۵ میکرومول گلوکوزینولات در هر گرم کنجاله میباشد.ارقام دوصفر:نوع تکامل یافته ارقام یک صفر بوده و حاوی کمتر از ۲ درصد اسیداروسیک در روغن و ۱۸تا۳۰میکرومول گلوزینولات در هر گرم کنجاله میباشند.ارقام سه صفر:نوع اصلاح شده ارقام شلغم روغنی بوده و اصطلاحا به آنها (Candle) میگویند که دارای حداقل میزان اسیداروسیک,گلوکوزینولات و فیبر میباشد. در سال ۱۹۷۹ نام عمومی Canola در کانادا برای کلیه رقمهای دو صفر منظور گردید.روغن کلزا در مقایسه با روغنهای حاصل از دانه های ذرت,آفتابگردان و سویا به دلیل حضور اسیدهای چرب اشباع شده و فاقد کلسترول از کیفیت تغذیه ای بالایی برخوردار است.کنجاله کلزا با دارا بودن حدود ۵/۴۶ درصد پروتئین و ۵/۳ درصد چربی و ۱۲ درصد فسفر قابل جذب نسبت به کنجاله سویا برتری نشان میدهد.
دانه روغنی کلزا از سالهای گذشته وارد ایران شده و تحقیقات متعددی روی آنها انجام گرفته است. در سالهای اخیر به دلیل توجه بیشتر به توسعه و ترویج کلزا سطح زیر کشت آن افزایش قابل ملاحظه ای یافته و در سال ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۱ به بیش از هفتاد هزار هکتار رسیده است. ویژگیهای گیاه کلزا و سازگاری آن با شرایط مختلف آب و هوایی اهمیت این محصول را بیشتر نموده و بعنوان نقطه امیدی جهت تامین روغن خوراکی مورد نیاز کشور به شمار آمده است. در این خصوص میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
کلزا میتواند در تناوب با زراعت گندم و جو قرار گرفته و از تراکم بیماریها آفات و علفهای هرز بکاهدو باعث آفزایش عملکرد دانه این محصولات شود.
دارا بودن تیپهای بهاره زمستانه و حدواسط که امکان کشت این گیاه را در شرایط متفاوت اقلیمی فراهم میسازد.
در کشت پائیزه نیاز به آبیاری کمتری بوده و امکان استفاده از نزولات اسمانی پائیزه و زمستانه وجود دارد.
کلزا دارای پتانسیل عملکرد بالا بوده و دد بین دانه های روغنی از درصد روغن دانه بالایی (۴۰ تا ۴۵ درصد) برخوردار است.
در اراضی شالیزار بعد از برداشت برنج میتوان ارقام بسیار زودرس کلزا را جهت کشت استفاده نمود.
فصل رشد کلزا با سایر دانه های روغنی متفاغوت است و زمانی که ظرفیت واحهای روغن کشی خالیست این گیاه برداشت میشود.
کلزا با تقدم برداشت در مقایسه با گندم زمینه لازم برای کشت دوم محصولات تابستانه را فراهم میسازد.
با اعمال مدیریت صحیح و استفاده از روشهای ساده امکان کاشت-داشت و برداشت آن در شرایط مختلف و با امکانا محلی وجود دارد.
بعلت بقایای گیاهی مطلوب علاوه بر تاثیر مثبت در میزان ماده آلی خاک در تامین علوفه مورد نیاز زارعین نیز موثر است.
در توسعه صنعت زنبورداری نقش مهمی را میتواند ایفا کند.
بعلت پائیزه بودن بر خلاف سایر دانه های روغنی در رقابت با محصولات پردرآمد بهاره قرار نمیگیرد. در مناطقی که بهار به علت محدودیت آب و همزمانی آبیاری محصولات بهاره با آخرین آب مشکلاتی در آب دارند میتوان با کشت کلزا بویزه ارقام زودرس آین مشکل را حل نمود.
با کشت ارقام زودرس کلزا در مناطق دیم که بارندگی پائیزه مطلوب دارند ولی در بهار با خشکی مواجه میباشند نتیجه بهتر از غلات عاید میگردد.
 
Article:
http://giaheteshne.persianblog.ir/post/113